第十五卦 谦
[卦名探讨]
谦:地山,杂卦传释为轻,取艮卦的小义,取谦也应该是,只是由客观转化为主观,取言是坎为舌心之象。从六爻来看,言谦实际是假象,兼才是本义。
《谦》:亨。君子有终。
[彖辞由来]
地山谦,上坤下艮。亨,是对坤而言,也是就整卦内外相通而言。君子指九三,依乾卦“九三,君子终日乾乾,夕惕若厉,无咎”。有终,其实是有成,艮为成。《说卦传》:“艮,东北之卦也,万物之所成终而所成始也,故曰:‘成言乎艮。’”而坤卦“六三,含章,可贞,或从王事,无成有终。”此卦有君子效坤德不说成只说终之意。
[彖辞义解]
《周易》里经常说,无成有终。谦卦本当有成有终,只是谦而不居罢。参坤六三,“含章可贞,或从王事,无成有终”。谦卦,一阳居三,为小为轻。
[六爻象解]
初六,谦谦君子,用涉大川,吉。
初六,阳位而阴,又处艮之初,小而又小,所以谦谦。复阳,下为离,舟楫之象,利涉大川。从艮看,即事情可成。
六二,鸣谦,贞吉。
六二,中正。谦虚自敛,说鸣实不鸣。二四为坎舌,或艮之中(身之中,口)。此处的鸣也是离之明义,不鸣而自明。
九三,劳谦君子,有终,吉。
九三,正位。居坎之中,劳卦,任劳任怨。下能艮止上能震行,与上六应,有成且有终。
六四,无不利,捴谦。
六四,正位。乘刚而行,谦虚而助。处震中,大途之象,敷行之象。巧妙地借下卦谦之所得之利而助力自己的侵伐(也许是号称平天下)举动。
六五,不富以其邻,利用侵伐,无不利。
六五,中而不正。处震之成,上卦又为坤,利于可行征伐之象。不富其邻,六五上下皆阴,不实之象。坤为吝,为国,为众。此处无谦,取了兼并之义,把自己国内的贫弱归咎于邻邦却说无不利,可以想见下卦之谦无非收买人心而隐瞒了自己的野心。
上六,鸣谦,利用行师征邑国。
上六,正位,承六五,二四六同位(可参水雷屯)。阴极变阳谦卦 初六,上卦为艮,止,止下坤(国、邑)之散乱。爻为震,征伐,震鸣之象。上六之谦也是兼,与六二的“鸣谦”也不同,是公开之鸣,发出讨伐的信号谦卦 初六,似乎有违于下卦谦之义,有假仁义之名而行征伐掠夺之实的嫌疑(由艮之小子成为震之长子)。